ဆည္တည္ေဆာက္မႈေၾကာင့္ ဇီ၀သတၱ မ်ဳိးကြဲမ်ား စံုလင္စြာ တည္ရွိမႈကို ထိခိုက္ျခင္း၊ တံငါငါးဖမ္းလုပ္ငန္းမ်ား၏ ရပ္တည္မႈ ကို ထိခိုက္ျခင္း၊ သစ္ေတာမ်ား၊ ေရစီးဆင္းမႈ (ျမစ္ေၾကာင္းစီးဆင္းမႈ) မ်ားကို ေျပာင္းလဲသက္ေရာက္ေစပါသည္။ ထို႔အျပင္ အျပည္ျပည္ဆိုင္ရာ ျမစ္မ်ားအဖြဲ႔ (International Rivers) က ခန္႔မွန္းေဖာ္ျပရာတြင္ ဆည္တည္ေဆာက္မႈမ်ားေၾကာင့္ ဖန္လံုအိမ္ အာဏိသင္ဓါတ္ေငြ႔မ်ား ထြက္ေစကာ ကမၻာႀကီးပူေႏြးေစမႈကို ၄၀% အထိ ဆိုးက်ဳိးသက္ေရာက္ေစသည္ဟု ဆိုပါသည္။ ဆည္တည္ေဆာက္၍ ျဖစ္လာေသာ သစ္ပင္ အရြက္မ်ား ပုတ္သိုးေဆြးေျမ့မႈေၾကာင့္ ဖန္လံုအိမ္အာဏိသင္ ဓါတ္ေငြ႔မ်ား ထြက္လာေစျခင္း ျဖစ္ပါသည္။
ဇီ၀သတၱ မ်ဳိးကြဲမ်ား စံုလင္စြာ တည္ရွိမႈ
ျမန္မာႏိုင္ငံတြင္ ဆည္မ်ားတည္ေဆာက္မည့္ေဒသမ်ားသည္ ကမၻာက ဇီ၀သတၱမ်ဳိးကြဲ စံုလင္ေထြျပားမႈအတြက္ တန္ဖိုးထား ေနၾကရေသာ ေနရာမ်ားျဖစ္ၿပီး၊ စနစ္တက် သုေတသနျပဳ ေလ့လာရျခင္းလည္း မရွိေသးပါ။ ဆည္ေရလႊမ္းမိုးမႈေၾကာင့္ ဤသို႔တန္ဖိုးရွိသည့္ ဇီ၀သတၱမ်ဳိးကြဲမ်ား ဆံုးရႈံးၾကရမည္ ျဖစ္ၿပီး၊ လူမ်ား ေျပာင္းေရႊ႔အေျခခ်ရမႈေၾကာင့္လည္း က်န္ရွိေန သည့္ ေတာေကာင္မ်ား မွီခိုေနထိုင္ရာေနရာမ်ားကို ဆိုးက်ဳိးဖိစီးမႈ သက္ေရာက္ေစမည္ ျဖစ္ပါသည္။ ျမစ္မ်ားကိုယ္၌သည္ ပင္လွ်င္ မ်ဳိးစံုလွသည့္ ဇီ၀သတၱမ်ားကို ထိန္းသိမ္းေပးထားရာ ေနရာ ျဖစ္ပါသည္။ ဥပမာအားျဖင့္-သံလြင္ျမစ္တြင္ ငါးမ်ဳိး ေပါင္း ၁၄၃ မ်ဳိး ရွိေနၿပီး၊ ၎တို႔အနက္ ၄၇ မ်ဳိးမွာ ရွားပါးမ်ဳိးစိတ္မ်ား ျဖစ္ပါသည္။တည္ေဆာက္ရန္ လ်ာထားသည့္ ဧရာ၀တီျမစ္/ ေမခ/ မလိချမစ္ဆည္မ်ား သည္ ကမၻာ၏ အေရးအပါဆံုး ဇီ၀သတၱမ်ဳိးကြဲ မ်ား စံုလင္ေထြျပားရာျဖစ္သည့္ အေရးအပါဆံုးေနရာတြင္ တည္ရွိေနပါသည္။ ကမၻာႀကီး၏ ဇီ၀သတၱမ်ဳိးကြဲ အစံုလင္ဆံုး ေနရာ ၂-ခုၾကား (အိႏၵိယ-ျမန္မာေဒသႏွင့္ တရုတ္ႏိုင္ငံ အလယ္-ေတာင္ပိုင္းေဒသ) တြင္ တည္ရွိေနၿပီး၊ ၿခိမ္းေျခာက္မႈ အထူးၾကံဳေတြ႔ေနရသည့္ ကမၻာႀကီး၏ ေဂဟေဗဒစနစ္အရ အေရးပါ သည့္ေနရာတြင္ ရွိေနပါသည္။ ဤေဒသမ်ားတြင္ အနည္းဆံုး အပင္မ်ဳိးစိတ္ေပါင္း ၁,၅၀၀ ေက်ာ္တည္ရွိေနၿပီး၊ ရွားပါးမ်ဳိးႏြယ္အမ်ားစု၏ ၇၀% သည္ ဤေဒသကို အေျခခံ၍ မူလ ေပါက္ဖြားေသာ မ်ဳိးစိတ္မ်ား ျဖစ္ၾကပါသည္။ အထူးရွားပါးေနၿပီျဖစ္ေသာ ဧရာ၀တီ ေရခ်ဳိလင္းပိုင္ငါးႀကီးမ်ား (Orcaella brevirostris) သည္လည္း ဆည္တည္ေဆာက္မႈေၾကာင့္ မ်ဳိးတုန္း ေပ်ာက္ကြယ္သြားရႏိုင္ပါသည္။ ၎ေရခ်ဳိ လင္းပိုင္ငါးမ်ားသည္ ကမၻာေပၚတြင္ ရွားပါးေနၿပီျဖစ္သည့္ ေရခ်ဳိလင္းပိုင္ငါးႀကီး ၄ မ်ဳိးအနက္ တမ်ဳိးျဖစ္ပါသည္။
၀ဲႀကီးဆည္၊ ဟတ္ႀကီးဆည္ ႏွင့္ ဒါးကြင္းဆည္ တည္ေဆာက္မႈေၾကာင့္ ေရလႊမ္းမိုးခံရမည့္ ကရင္ျပည္နယ္ႏွင့္ ကရင္နီျပည္ နယ္ မုတ္သုန္သစ္ေတာ ေဒသမ်ားကို ကမၻာကပင္ ဇီ၀သတၱမ်ဳိးကြဲစံုလင္လွသည့္ ေဒသဟု အသိအမွတ္ျပဳထားၾကရပါ သည္။ ၂၀၀၈ ခုႏွစ္တြင္ ျပဳလုပ္ခဲ့သည့္ ခိုးေက ေလ့လာမႈ (Khoe Kay study) အရ ၀ဲႀကီးဆည္တည္ေဆာက္မည့္ သံလြင္ ျမစ္အနီး၌ အပင္မ်ဳိးစိတ္ေပါင္း ၁၉၄ ခုႏွင့္ တိရိစၦာန္အမ်ဳိးေပါင္း ၂၀၀ ေက်ာ္ကို မွတ္တမ္းတင္ႏိုင္ခဲ့ပါသည္။ ၎တို႔အနက္ တြင္ ရွားပါးမ်ဳိးတုန္းေတာ့မည့္ တိရိစၦာန္အမ်ဳိးေပါင္း ၄၂ မ်ဳိးလည္း ပါ၀င္ပါသည္။ အျခားရွားပါး ေပ်ာက္ကြယ္ႏိုင္သည့္ မ်ဳိး စိတ္မည္မွ် ရွိသည္ကို မသိႏိုင္ပါ။
ထမံသီဆည္ တည္ေဆာက္မႈေၾကာင့္လည္း ကမၻာေပၚတြင္ ရွားပါးႏို႔တိုက္သတၱ၀ါႀကီးမ်ား ေနထိုင္ရာသစ္ေတာမ်ားသည္ လည္း ေရလႊမ္းမိုးနစ္ျမဳပ္သြားေတာ့မည္ ျဖစ္ပါသည္။ ယခုအခါ တကမၻာလံုး၌ ရွားပါးေနၿပီျဖစ္သည့္ ႏို႔တိုက္သတၱ၀ါမ်ား ျဖစ္ေသာ Panthera tigris က်ားမ်ား၊ Elephus maximus ဆင္မ်ား၊ ျမန္မာႏိုင္ငံတြင္ အေတြ႔ရမ်ားသည့္ အခြံမာ Kachuga travittata လိပ္မ်ား ပါ၀င္ပါသည္။ အျခားေနရာ မ်ားတြင္ မည္သည့္ေနရာ၌ ေတြ႔ရွိႏိုင္မည္ကို မသိၾကရေသာ္ လည္း ဤေနရာမ်ားမွ အၿပီးတိုင္ ေပ်ာက္ကြယ္ဆံုးရႈံးၾကရေတာ့မည္ ျဖစ္ပါသည္။
ဆည္ႀကီးမ်ား တည္ေဆာက္မႈေၾကာင့္ ေဂဟေဗဒစနစ္၏ တည္ျမဲေနမႈကို ထိခိုက္ပ်က္စီးေစပါသည္။ ျမစ္ေၾကာင္း၏ ေဂဟ ေဗဒစနစ္ကိုလည္း အစိတ္စိတ္ အပိုင္းပိုင္းအျဖစ္ ၿပိဳကြဲေစပါသည္။ ဆည္၏ အထက္ဖက္ႏွင့္ ေအာက္ဖက္တြင္ ေနထိုင္ၾက သည့္ တိရိစၦာန္မ်ဳိးစိတ္မ်ားကိုလည္း ပိုင္းျခားလိုက္သည့္ႏွယ္ ရွိေစပါသည္။ ေျပာင္းေရႊ႔သားေပါက္ရာ ငါးမ်ား၊ တိရိစၦာန္မ်ဳိး စိတ္မ်ားကို၏ ခရီးသြားလာမႈကိုလည္း အေႏွာက္အယွက္ျဖစ္ေစၿပီး မ်ဳိးရိုးဗီဇအစုကို ေလွ်ာ့ေစပါသည္။ ဆည္မ်ားေၾကာင့္ ျမစ္အထက္ပိုင္းရွိ စားက်က္ခိုလႈံရာမ်ားကို ေရနစ္ျမဳပ္ေစၿပီး၊ ျမစ္ေအာက္ပိုင္းတြင္ ရာသီအလိုက္ သဘာ၀ေရစီးဆင္းမႈ၊ ျမစ္ေၾကာင္းမ်ားကို ေျပာင္းလဲေစပါသည္။ ျမစ္ေအာက္ပိုင္းရွိ သဘာ၀အရ ေျမဆီႏံုးတင္မႈကိုလည္း ေျပာင္းလဲထိခိုက္ေစပါ သည္။ ထို႔အျပင္ ဆည္မ်ားေၾကာင့္ ငါးမ်ားေျပာင္းေရႊ႔သားေပါက္ရာ လမ္းေၾကာင္းကို တိုက္ရိုက္ထိခိုက္ေစၿပီး၊ သားေပါက္ ရာေနရာကို မေရာက္ႏိုင္ေတာ့ဘဲ ျဖစ္ေစပါသည္။
သစ္ေတာမ်ား
ျမန္မာႏိုင္ငံတြင္ ဆည္မ်ားတည္ေဆာက္ျခင္းေၾကာင့္ ကမၻာေပၚတြင္ ေနာက္ဆံုးက်န္ရွိေနေသာ မုတ္သုန္ေတာမ်ား ေရျမဳပ္ သြားမည့္အေရး စိုးရိမ္ဖြယ္ ၿခိမ္းေျခာက္မႈ ျဖစ္လာေစပါသည္။ ၁၉၉၀ မွ ၂၀၀၅ ခုႏွစ္အတြင္း ျမန္မာႏိုင္ငံသည္ သစ္ေတာ ဖံုးလႊမ္းဧရိယာ ၁၈% ေပ်ာက္ဆံုးခဲ့ရပါသည္။ ကမၻာေပၚတြင္ သစ္ေတာဆံုးရႈံးမႈႏႈန္း အျမင့္ဆံုး ျဖစ္ေနပါသည္။ ေရလႊမ္းမိုး နစ္ျမဳပ္မည့္ အေရးသာမက လမ္းမ်ားေဖာက္လုပ္ျခင္း၊ လူမ်ား ေျပာင္းေရႊ႔ရျခင္းေၾကာင့္ သစ္ေတာမ်ားအေပၚ ပို၍ဖိစီးရန္ အေၾကာင္းမ်ား ျဖစ္လာေစသည္။ သစ္မ်ားပို၍ ခုတ္ျခင္း၊ လူမ်ား အေျခခ်ေနထိုင္ရာ ရြာမ်ားတည္ျခင္း စသျဖင့္ ယခင္က မထိမတို႔ရွိေနခဲ့သည့္ သစ္ေတာမ်ား ဆံုးရႈံးရဖြယ္ ရွိပါသည္။ငါးဖမ္းလုပ္ငန္းမ်ား
ငါးမ်ား ေရႊ႔ေျပာင္းသားေပါက္သည့္ လမ္းေၾကာင္းကို ပိတ္ဆို႔တားဆီးလိုက္ေသာေၾကာင့္ ငါးမ်ား သားေပါက္ရာ ျမစ္အထက္ ပိုင္းသို႔ မေရာက္ႏိုင္ၾကေတာ့ပါ။ သို႔အတြက္ေၾကာင့္ ျမစ္ေအာက္ပိုင္းတြင္ ငါးဖမ္းလုပ္ငန္းမ်ားအတြက္ ဆိုးက်ဳိးမွာ ထင္ရွား သိသာလွပါသည္။ ဆည္မ်ားေၾကာင့္ ငါးအမ်ဳိးမ်ားလည္း ေလွ်ာ့နည္းက်ဆင္းလာပါသည္။ ဥပမာအားျဖင့္- အေရွ႔ေတာင္ အာရွျမစ္မ်ားဆိုင္ရာ ကြန္ရက္အဖြဲ႔ (Southeast Asia Rivers Network) ၏ အဆိုအရ ငါးမ်ဳိး ၅၀ မွ ၁၀၀ အထိ ေပ်ာက္ ဆံုးသြားရကာ က်န္ရွိေနေသာငါးအမ်ဳိးမ်ားသည္လည္း ဦးေရက်ဆင္းလာပါသည္။ ထိုင္းအစိုးရက ႏိုင္ငံ၏အေရွ႔ေျမာက္ပိုင္း ေဒသ၌ ပက္မြန္းဆည္ (Pak Mun dam) တည္ေဆာက္ၿပီးေနာက္ပိုင္း ဤသို႔ေတြ႔ရွိခဲ့ရသည္ ဆိုပါသည္။ "ကမၻာတ၀ွမ္းလံုးတြင္ ဆည္မ်ားတည္ေဆာက္မႈေၾကာင့္ ေတြ႔ရွိရေသာ အစီရင္ခံခ်က္ရလဒ္တခုမွာ ျမစ္ေအာက္ ပိုင္းေဒသမ်ား၌ ငါးဦးေရ ေလွ်ာ့က်သြားျခင္းပင္ ျဖစ္ပါသည္။" - ကမၻာ့ဆည္မ်ားဆိုင္ရာ ေကာ္မရွင္
ေရစီးဆင္းမႈ ေျပာင္းလဲျခင္း
ဆည္မ်ားေၾကာင့္ ရာသီအလိုက္ သဘာ၀အရ ေရႀကီးျခင္း၊ ေရဆင္းျခင္း ပံုစံကို ေျပာင္းလဲေစပါသည္။ ေရမ်ား၏ အနယ္ အႏွစ္ျပန္လည္ ျဖည့္ဆည္းမႈပံုစံႏွင့္ ျမစ္ေအာက္ပိုင္းရွိ ျမစ္၏ေရေ၀ေဒသမ်ားႏွင့္ ႏံုးတင္ေျမႏုေဒသမ်ားတြင္ ေျမဆီၾသဇာ အနယ္က်မႈကို ေျပာင္းလဲထိခိုက္ေစပါသည္။ သို႔အတြက္ေၾကာင့္ စိုက္ပ်ဳိးထုတ္လုပ္မႈ လုပ္ငန္းမ်ားႏွင့္ ငါးဖမ္းရရွိမႈကိုလည္း ထိခိုက္ေစပါသည္။ အထူးသျဖင့္ ျမစ္အထက္ပိုင္းတြင္ ဆည္ကိုေရျဖည့္ေသာ အခ်ိန္၌ ျမစ္ေအာက္ပိုင္းတြင္ ေရခ်ဳိမ်ားစီး ဆင္းမႈ ေလွ်ာ့နည္းသြားပါသည္။ ျမစ္၀ကၽြန္းေပၚေဒသမ်ားတြင္ ေရဆင္းနည္းလာျခင္းေၾကာင့္ ပင္လယ္ဆားငန္ေရ၀င္လာ ျခင္းမ်ား ျဖစ္ႏိုင္ၿပီး၊ ျမစ္၀ွမ္းေဒသ၏ ေဂဟေဗဒစနစ္ကို ေျပာင္းလဲေစႏိုင္ပါသည္။ စိုက္ပ်ဳိးသီးႏွံမ်ားကိုလည္း ထိခိုက္ဖြယ္ရွိ ေနပါသည္။ သဘာ၀အရ မဟုတ္သည့္ ေရမ်က္ႏွာျပင္ အနိမ့္အျမင့္ေျပာင္းလဲျခင္းေၾကာင့္လည္း ေရႊ႔ေျပာင္းသားေပါက္ သည့္ ငါးမ်ဳိးစိတ္မ်ားကို အေႏွာက္အယွက္ျဖစ္ေစပါသည္။ ထို႔ေၾကာင့္ ငါးအေရအတြက္ေလွ်ာ့က်လာျခင္းႏွင့္ ေနာက္ဆံုး ငါးမ်ဳိးမ်ား တုန္းသြားရသည္အထိ အႏၱရာယ္ရွိေစႏိုင္ပါသည္။